Polonizmy w jidysz Polonizmy w jidysz Polonizmy w jidysz

Polonizmy w jidysz

פּױליש-שטאַמיקע װערטער אין ייִדיש

Długotrwały kontakt językowy i jego skutki
leksykalne oraz semantyczne na przykładzie
polskich zapożyczeń leksykalnych w jidysz *

Do słownika

O projekcie

װעגן דעם פֿאָרש־פּראָיעקט

Co badamy?

Badamy przepływ słownictwa pomiędzy polszczyzną a jidysz, językiem Żydów wschodnio- europejskich. Jidysz jest przejrzystym przykładem języka mieszanego, w którego powstaniu polszczyzna odegrała znaczącą rolę.

Dzięki drobiazgowej analizie polonizmów w języku jidysz, ich znaczeń, cech gramatycznych oraz związków z innymi wyrazami, chcemy znaleźć odpowiedź na pytania bardziej ogólne. Porównujemy “usieciowienie” semantyczne i gramatyczne polonizmu w nowym otoczeniu języka jidysz z jego źródłosłowem w polszczyźnie. Staramy się między innymi pokazać, jak w zasobie słów języka mieszanego można odróżnić te, które mogą być pozostałością pierwotnej mowy jego użytkowników (patrz niżej), od późniejszych zapożyczeń.

Dzięki odpowiedzi na tego rodzaju pytania poszerzamy zasób wiedzy na temat skutków kontaktu językowego.

Co to jest kontakt językowy?

Bezpośredni kontakt językowy związany jest przede wszystkim z migracjami ludności i występuje zawsze wtedy, kiedy jednostki lub grupy społeczne, dzieląc wspólną przestrzeń, zmuszone są do posługiwania się we wzajemnej komunikacji więcej niż jednym językiem.

Sprowadza się on więc do stosowania określonych strategii w celu pokonywania barier komunikacyjnych. Skutkiem tego są najczęściej zmiany w słownictwie, fonetyce i gramatyce obydwu języków, przy długotrwałym kontakcie niezauważalne dla ich użytkowników. Najpowszechniejszym jego skutkiem są tzw. zapożyczenia, zarówno w warstwie substancji (matter borrowing) jak i struktury języka (pattern borrowing). W skrajnych przypadkach może dojść do porzucenia własnej mowy przez jedną ze społeczności na rzecz języka drugiej. Niekiedy powstaje pewien kompromis lingwistyczny pomiędzy językami obu grup. To właśnie, jak się zdaje, miało miejsce w przypadku jidysz, kiedy Żydzi mówiący językami słowiańskimi (zwanymi też kanaanickimi) zintegrowali się ze swoimi pobratymcami przybywającymi z Zachodu posługującym się własnym wariantem niemczyzny. W lingwistyce kontaktowej proces taki nazywa się zamianą języka (language shift). Jej skutkiem było przeniesienie do powstającego, mieszanego języka jidysz pewnych wyrazów słowiańskich. Właśnie to odziedziczone słownictwo (relikty leksykalne) jest jednym z tematów naszych badań.

Choć są to ogólnie zjawiska uniwersalne, kontakt słowiańsko-żydowsko-niemiecki jest dla nich dobrą ilustracją.

Długotrwały kontakt językowy i jego skutki leksykalne

Poniżej przedstawiono szkicowo skutki żydowsko-słowiańskiego kontaktu językowego na jego poszczególnych etapach.
Kliknięcie w każdy punkt udostępnia treść.

Glosy słowiańskie Język kanaanicki Inskrypcje na monetach hebrajskich Słowa pochodzenia słowiańskiego w tekstach jidysz Jidysz polski Słowiańsko-żydowskie piosenki ludowe Jidysz standardowy Jidyszyzmy w polszczyźnie

Co to są zapożyczenia leksykalne?

Są to wyrazy przejęte w wyniku (pośredniego lub bezpośredniego) kontaktu od użytkowników innego języka i wprowadzane do własnej mowy.

Potocznie do zapożyczeń zalicza się zarówno okazjonalizmy jak i słowa znane lecz rozpoznawane jako obce oraz wyrazy stosowane przez całą społeczność bez świadomości ich obcości.
W przypadku zamiany języka, te ostatnie trudno jednak odróżnić od słów, które stanowią pozostałość wcześniejszej mowy danej grupy, tj. reliktów leksykalnych. W sytuacji intensywnego i długotrwałego kontaktu dochodzi również do tworzenia nowych wyrazów (neologizmów) przy pomocy obcego materiału językowego, nie występujących w języku, z którego materiał ten pochodzi. Istnieją zatem różne stopnie zakorzenienia wyrazów zwanych powszechnie zapożyczeniami, w zależności od trwałości i intensywności kontaktu, co ilustruje poniższy obrazek.

Jidysz jako język mieszany

Wielojęzyczność towarzyszyła Żydom od czasów biblijnych, jako skutek życia w rozproszeniu. Obok hebrajskiego, używanego przynajmniej w kręgach uczonych jako język religii, prawa i nauki, posługiwali się oni na co dzień mową ludzi, wśród których żyli.

Kiedy więc niemieckojęzyczni Żydzi z Zachodu migrowali na Wschód, napotykali i absorbowali swoich współwyznawców mówiących językami słowiańskimi. Ci ostatni z czasem “zamienili” swoją mowę na etnicznie zabarwioną niemczyznę swych pobratymców, ze względu na prestiż i dominację języka niemieckiego w miastach, w których się osiedlali. Zamiana ta jednak była niepełna, gdyż aspirujący do niemczyzny Żydzi słowiańscy wprowadzali do niej (najczęściej nieświadomie) wiele istotnych elementów gramatycznych i leksykalnych charakterystycznych dla swego wcześniejszego języka (tzw. komponent słowiański w jidysz). Jego mieszany charakter utrwalał się następnie poprzez długotrwały i intensywny wpływ słowiańskiej mowy otaczających ludów, szczególnie zaś polszczyzny. Taki przebieg fuzji językowej widoczny jest m. in. w strukturze mieszanego słownictwa jidysz. Na przykład obsługiwanie całych zespołów pojęć, zwłaszcza tych bliskich osobie człowieka, przez slawizmy świadczyć może o reliktowości tych ostatnich.

Ciało ludzkie. Przykład pola semantycznego zdominowanego przez slawizmy.

Słownictwo danego języka próbuje się z grubsza podzielić na rdzenne i zapożyczone (Tadmor/Haspelmath/Taylor 2010). To pierwsze wydaje się należeć do trwałej, nie podlegającej wymianie części leksykonu. Nazwy części ciała, będące opisem rzeczywistości bardzo bliskiej ludzkiemu doświadczeniu i uniwersalnej, zalicza się właśnie do kategorii wyrazów rdzennych. Z tego powodu, w obszarze ludzkiego ciała zapożyczenia powinny występować niezwykle rzadko. W jidysz zaś wiele z nich pochodzi z języków słowiańskich, co może świadczyć o ich reliktowości.

Kliknięcie na każdym punkcie udostępnia informacje o danym wyrazie w takim zapisie, jaki będą miały w słowniku (patrz niżej).

די פּאָטיליצע די באַרקע די פּאַכע די באָקע דער פּאַס דער זאָדיק די דלאָניע דער קאַרק די לאָפּעטקע די פּלײצע דער קריזש די ביאָדרע די ליטקע די פּיענטע

O słowniku

װעגן דעם װערטערבוך

Interaktywny słownik polonizmów w jidysz jest podstawowym narzędziem pracy zespołu projektowego. Z jednej strony umożliwia on opisanie każdego wyrazu przy pomocy dużej ilości szczegółowych danych, takich jak wymowa, rodzaj gramatyczny, odmiana, czy przynależność do pól semantycznych, np. ciało człowieka. Z drugiej zaś pozwala na przeszukiwanie i filtrowanie zebranego słownictwa na podstawie każdego rodzaju wspomnianych informacji.

Równocześnie, struktura słownika oparta na architekturze Słowosieci pozwala na wizualizację relacji poszczególnych wyrazów między sobą i porównanie ich z relacjami w języku źródłowym. Dzięki temu, słownik wprowadza analizę leksykalną na zupełnie nowy poziom, tworząc niejako mapę przebiegu kontaktu językowego.

Sieć relacji semantycznych, międzyjęzykowych i derywacyjnych na przykładzie wyrazu J nudne | נודנע.

Kliknięcie poniżej odtwarza prezentację

Bibliografia

ביבליאָגראַפֿיע

PUBLIKACJE PROJEKTOWE

  1. Geller, Ewa, Gajek, Michał, Reibach, Agata, Łapa, Zuzanna. 2020. „Applicability of Wordnet Architecture in Lexical Borrowing Studies” International Journal of Lexicography. https://doi.org/10.1093/ijl/ecaa013
  2. Geller, Ewa, Gajek, Michał. 2021. „Loanwords vs relics. A new method in lexical borrowing studies exemplified by Yiddish-Slavic language contact” Diachronica. doi benjamins.com/catalog/dia.19047.gel
  3. Geller, Ewa, Reibach, Agata. 2021. „Jidysz w sieci powiązań leksykalnych: ile jest polszczyzny w jidysz?”, w: Jidyszland – nowe przestrzenie, pod red. Joanny Lisek, Moniki Adamczyk-Garbowskiej. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny. [w druku].
  4. Łapa, Zuzanna. 2021. „Słowiańskie środki augmentatywno-pejoratywne w jidysz jako przykład zjawiska fuzji w językoznawstwie kontaktowym.”, w: Jidyszland – nowe przestrzenie, pod red. Joanny Lisek, Moniki Adamczyk-Garbowskiej. Warszawa: Żydowski Instytut Historyczny. [w druku].

ŹRÓDŁA PRYMARNE

  1. Astravuh, Aljaksandar. 2008. „Idysh-Bjelaruski Slownik.” Minsk: Medisont.
  2. Beinfeld, Solon, Harry Bochner (red.). 2013. “Comprehensive Yiddish-English Dictionary.” Bloomington, Ind.: Indiana University Press.
  3. Berenstein, Icchak. 1941. “Hunger.” ARG 1210 Ring I 600.
  4. Geller, Ewa. 1994. “Jidysz – język Żydów polskich.” Warszawa: PWN.
  5. Geller, Ewa. 2001. “Warschauer Jiddisch.” Tübingen: Niemeyer Verlag.
  6. Geller, Ewa 2015. „Sejfer-derech ejc ha chajim. Przewodnik po drzewie żywota.” Warszawa: Wydawnictwo Muzeum im. Jana III Sobieskiego w Wilanowie.
  7. Harkavy, Alexander. [1928] 1988. „Yiddish-English-Hebrew Dictionary.” New York: Schocken Books.
  8. Kerler, Dov-Ber. 1999. “The Origins of Modern Literary Yiddish.” Oxford: Clarendon Press.
  9. Kondrat, Agata. 2012. “Der Jidiszer Sznajder: Żydowsko-Polski Kontakt Językowy Na Przykładzie Pola Semantycznego ‘Krawiectwo’ w Języku Jidysz.” Unpublished Ph.D. Thesis.
  10. Kotik, Jecheziel. 1922. „Majne zixrojnes. Eršter tejl.” Berlin: Klal-Farlag.
  11. Kunin, I. 1939. „Mener-šnajderaj. Praktišer hantbux lojt dem sistem ‘Adam’.” Paris. Vilne.
  12. Kupfer, Franciszek, Tadeusz Lewicki. 1956. „Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy.” Wrocław, Warszawa: Ossolineum.
  13. Levando, Fanni. 1938. „Vegetariš-dietetišer koxbuch.” Vilne: Kleckin-Farlag.
  14. Moskovich, Wolf. 2013. „From Leshon Kna’an to Yiddish: Some case studies.”, w: Knaanic Language: Structure and Historical Background, pod red. Ondřeja Bláhy, Roberta Dittmanna and Lenki Uličny. 191-99. Praga: Academia.
  15. Neuberg, Simon. 1999. „Pragmatische Aspekte der jiddischen Sprachgeschichte am Beispiel der ‘Zenerene‘.“ 89-102. Hamburg: Helmut Buske Verlag.
  16. „Proletarišer Gedankt.“ 1941. ARG 1328 Ring I 694.
  17. Pryłucki, Cwi. 1940-1941. „Pamiętnik.“ ARG 510 Ring II 175.
  18. Schaechter-Viswanath, Gitl, Paul Glasser (red.) 2016. “Comprehensive English-Yiddish Dictionary.” Bloomington-Indiana: Indiana University Press.
  19. Schaechter, Mordkhe. 2005. “Plant Names in Yiddish.” New York: YIVO Institute for Jewish Research.
  20. Stutchkoff, Nahum. 1950. “Der Ojcer Fun Der Jidišer Šprax.“ New York: YIVO.
  21. Tytelman, Nechemiasz. 1942. “Fun der serje hojf-zinger, betler-kinder, zejere milxome-lider.“ ARG 1243 Ring I 1053.
  22. Tytelman, Nechemiasz. 1942. „Fun der serje hojf-zinger, betler-kinder, zejere milxome-lider.“ ARG 1242 Ring I 172.
  23. Tytelman, Nechemiasz. Glater. 1941. “Baj komunikat.” ARG 1218 Ring I 1166.
  24. Wexler, Paul. 2002. “Two-tiered Relexifiaction in Yiddish.” Berlin/New York: Mouton de Gruyter.

ŹRÓDŁA INTERNETOWE

  1. Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry EYDES
  2. Corpus of Modern Yiddish
  3. Jiddisch Nederlands Woordenboek
  4. Stutchkoff’s Oytser
  5. Yiddish Book Center’s Full-Text Search (wymaga rejestracji)

LITERATURA PRZEDMIOTU (wybór)

  1. Auer, Peter. 2014. “Language mixing and language fusion: when bilingual talk becomes monolingual.”, w: Congruence in Contact-Induced Language Change, pod red. Juloiane Besters-Dilger et al. 294-333. Berlin/Boston: De Gruyter.
  2. Bakker, Peter (red.). 2016. “Contact Languages.” De Gruyter Mouton.
  3. Beider, Alexander. 2015. “Origins of Yiddish Dialects.” Oxford: Oxford University Press.
  4. Besters-Dilger, Juiane et al. 2014. „Congruence in Contact-Induced Language Change.” Berlin/Boston: De Gruyter.
  5. Birnbaum, Solomon A. 2016. “Yiddish. A survey and grammar.” Toronto: Toronto University Press.
  6. Chambers, J. K., Natalie Schilling. 2013. “The Handbook of Language Variation and Change.” Hoboken, N. J.: Wiley-Blackwell.
  7. Eggers, Ekhard. 1998. Sprachwandel und Sprachmischung im Jiddischen. Frankfurt am Main et. al: Peter Lang
  8. Gajek, Michał. 2013. “The Diaphoneme ei|ai as a Reflex of the Old Slavic Vowel ě in Yiddish.”, w: Knaanic Language: Structure and Historical Background, pod red. Ondřeja Bláhy, Roberta Dittmanna and Lenki Uličny. 92-107. Praga: Academia.
  9. Gajek, Michał. 2016. „Wpływy polskie w jidysz według ‘History of the Yiddish Language’ Maxa Weinreicha.” Studia z filologii polskiej i słowiańskiej. 51: 88-118.
  10. Geller, Ewa. 2013. „Knaanic Glosses as Code-Switching Phenomenon.”, w: Knaanic Language: Structure and Historical Background, pod red. Ondřeja Bláhy, Roberta Dittmanna and Lenki Uličny. 108-28. Praga: Academia.
  11. Geller, Ewa. 2015. „Sejfer-derech ejc ha chajim. Przewodnik po drzewie żywota.” Warzawa: Wyd. Muzeum im. Jana III Sobieskiego w Wilanowie.
  12. Haspelmath, Martin, Uri Tadmor. 2009. „Loanwords in the World’s Languages. A Comparative Handbook.” Berlin: De Gruyter/Mouton.
  13. Hickey, Raymond. 2013.  “The Handbook of Language Contact.” Chichester: Wiley-Blackwell.
  14. Kerler, Dov-Ber. 1999. “The Origins of Modern Literary Yiddish.” Oxford: Clarednon Press.
  15. Kupfer, Franciszek, Tadeusz Lewicki. 1956. “Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy.” Wrocław, Warszawa: Ossolineum.
  16. Matras, Yaron, Janett Sackel. 2007. “Grammatical Borrowing in Cross-linguistic  Perspective. Empirical Approaches to Language Typology.” Berlin: De Gruyter/Mouton.
  17. Matras, Yaron, Peter Bakker. 2008. “The Mixed Language Debate. Theoretical and Empirical Advances.” Berlin: De Gruyter/Mouton.
  18. Matras, Yaron. 2009. “Language Contact.” Cambridge et al.: Cambridge University Press.
  19. Moskovich, Wolf. 2013. „From Leshon Kna’an to Yiddish: Some case studies.”, w: Knaanic Language: Structure and Historical Background, pod red. Ondřeja Bláhy, Roberta Dittmanna and Lenki Uličny. 191-99. Praga: Academia.
  20. Muysken, Peter. 2000. “Bilingual Speech. A Typology of Code Mixing.” Cambridge: Cambridge University Press.
  21. Neuberg, Simon. 1999. „Pragmatische Aspekte der jiddischen Sprachgeschichte am Beispiel der ‘Zenerene‘.“ 89-102. Hamburg: Helmut Buske Verlag.
  22. Noonan, Michael. 2013. “Genetic Classification and Language Contact.”, w: The Handbook of Language Contact, pod red. Raymonda  Hickeya. 48-65. Chichester: Wiley-Blackwell.
  23. Poplack, Shana. 2018. “Borrowing Loanwords in the Speech Community and in the Grammar.” New York: Oxford University Press.
  24. Spolsky, Bernard. 2014. “The Languages of the Jews: A Sociolinguistic History.” Cambridge: Cambridge University Press.
  25. Tadmor, Uri, Martin Haspelmath, and Bradley Tylor. 2010. “Borrowability and the Notion of Basic Vocabulary.” Diachronica 27: 226-246.
  26. Taylor, John R. 2015. “The Oxford Handbook of the Word.” Oxford: Oxford University Press.
  27. Timm, Erika. 2005. “Historische jiddische Semantik.“ Tübingen: Max  Niemeyer Verlag.
  28. Weinreich, Max. 1956. “Yiddish, Knaanic, Slavic: The Basic Relationships.”, w: For Roman Jakobson. Essays on the Occasion of his Sixtieth Birthday, 11 October 1956, pod red. Morrisa Halle et. al. 622-32 The Hague: Mouton.
  29. Weinreich, Max. 2008. “History of the Yiddish Language.” [pod red. P. Glasera, w tłumaczeniu Sh. Noble’a] T. 1-2. New Haven, London: Yale University Press.
  30. Weinreich, Uriel. 1953. “Languages in Contact. Findings and Problems.” The Hague  et. al.: Mouton
  31. Wexler, Paul. 1987. “Explorations in Judeo-Slavic Linguistics.” Leiden: E. J. Brill.
  32. Wexler, Paul. 1990. “The Schizoid Nature of Modern Hebrew: A Slavic Language in Search of a Semitic Past.” Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
  33. Wexler, Paul. 1991. “Yiddish, the fifteenth Slavic language a study of partial language shift from Judeo-Sorbian to German.” Berlin et al.: Mouton de Gruyter.
  34. Wexler, Paul. 2002. “Two-tiered Relexification in Yiddish: Jews, Sorbs, Khazars, and the Kiev-Polessian Dialect.” De Gruyter.
  35. Zenner, Eline, Gitte Kristiansen. 2014. “New Perspectives on Lexical Borrowing. Onomasiological, Methodological and Phraseological.” Boston, Berlin: de Gruyter.
  36. Zenner, Eline, Dirk Speelman, Dirk Geeraerts. 2014. “Core vocabulary, borrowability and entrenchment: A usage-based onomasiological approach.” Diachronica 31 (1): 74-105.
  37. Zuckermann, Ghil`ad. 2003. “Language Contact and Lexical Enrichment in Israeli Hebrew.” Palgrave Macmillan.

Zespół

פֿאָרשערס־גרופּע

prof. dr hab. Ewa Geller

Instytut Germanistyki,
Wydział Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego
www: https://neofilologia.wn.uw.edu.pl/profile/10/
kierownik projektu

dr Agata Reibach

Absolwentka Instytutu
Germanistyki, Wydziału
Neofilologii Uniwersytetu
Warszawskiego
wykonawca

dr Michał Gajek

Instytut Germanistyki,
Wydział Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego
wykonawca

mgr Zuzanna Łapa

wykonawca

Współpraca

mgr inż. Tomasz Naskręt
Politechnika Wrocławska
i CLARIN-PL.
obsługa programistyczna

dr hab Mariola Jakubowicz
Instytut Slawistyki PAN
konsultacja slawistyczna

Miłosz Lindner
Centrum Badania i Nauczania
Dziejów i Kultury Żydów w Polsce
im. Mordechaja Anielewicza
Uniwersytet Warszawski
stypendysta (01. 2017-06.2018),
wykonawca

Dane kontaktowe

*Projekt realizowany ze środków publicznych w ramach grantu
NCN (Opus 11) UMO-2016/21/B/HS2/02549, w latach 2017‐2022.

Podmiot odpowiedzialny:
Wydział Neofilologii Uniwersytetu Warszawskiego
ul. Dobra 55, 00-312, Warszawa
Polska
www.neofilologia.uw.edu.pl
http://plwordnet.pwr.wroc.pl/wordnet/

polonjid@wn.uw.edu.pl